خودسازی با محاسبه اعمال
« وَنَضَعُ المَوازِینَ القِسْطَ لِـیوْمِ القِـیامَةِ فَلاتُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَـبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَینا بِـها وَکفی بِنا حاسِـبِینَ »؛[88]
ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌کنیم. پس به هیچ کس کمترین ستمی نمی‌شود و اگر به مقدار سنگینی یک دانه خردل [کار نیک و بدی] باشد، ما آن را حاضر می‌کنیم و کافی است که ما حساب‌کننده باشیم!.
گفته شد که خداوند متعال، مردم را خلق کرده تا در این دنیا برای عالم آخرت خود توشه‌ای تهیه کنند و به نعیم ابدی و سعادت اخروی نایل شوند و این جز در سایه عبادت پروردگار میسّر نمی‌شود.
من جنّ و انس را نیافریدم، جز برای این‌که عبادتم کنند [ و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند].[89]
انسان در این دنیا، تاجر است و سرمایه‌اش عمر او، بازار تجارتش دنیا و کارکنان او اعضا و جوارح اوست. سودش موجب رستگاری و زیانش مایه شقاوت اوست. عامل تجارت، نفس انسانی اوست و امین و ناظر آن عقل اوست. کسانی که با کسب و تجارت آشنایی دارند می‌دانند که تجّار هر سال یا هر ماه به حساب دخل و خرج و صادرات و واردات و سود و زیان خود رسیدگی می‌کنند و اگر تاجری به حساب خود نرسد و دخل و خرج خود را موازنه نکند و سود و زیان خود را مقابله نکند و محاسبه کارکنان و شرکای خود را نجوید، در اندک‌زمانی سرمایه‌اش بر باد رفته، تهی‌دست و بیچاره می‌گردد. هم‌چنین آدمی اگر به صورت مرتب به حساب اعمال و جوارح خود نپردازد و سود و زیان عمرش را محاسبه ننماید، عاقبتش به هلاکت ابدی، منجر خواهد شد. این را بدانیم که گرچه ما در دنیا به حساب خود نرسیم و مسامحه نماییم، در آخرت با دقت تمام به حسابمان رسیدگی خواهد شد و هیچ امری فراموش نمی‌شود و از قلم نخواهد افتاد. از آیات و اخبار به خوبی استفاده می‌شود که:
هر کس هم‌وزن ذرّه‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند! و هر کس هم‌وزن ذرّه‌ای کار بد کرده آن را می‌بیند.[90]
و:
به پروردگارت سوگند، [در قیامت] از همه آن‌ها سؤل خواهیم کرد؛ از آنچه عمل می‌کردند.[91]
خداوند متعال همین طور که به تجارت دستور داده، به بندگان آدمی دستور داده که قبل از عرض اعمال و حساب قیامت به حساب خود برسد و حرکات و سکنات و اعمال خود را با میزان شرع بسنجد تا در قیامت حسابش آسان و جوابش حاضر باشد.
و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است.[92]
نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
حساب خود را برسید پیش از آن‌که به حسابتان برسند و اعمال خود را بسنجید قبل از آن‌که با ترازوی عرصه محشر آن‌ها را بسنجند.[93]
هم‌چنین امام صادق علیه‌السلامفرمودند:
محاسبه نفس خود را بکنید، پیش از آن‌که از شما مطالبه حساب آن را بکنند؛ به درستی که از برای قیامت، پنجاه موقف وجود دارد که در هر موقفی، آدمی را هزار سال نگاه می‌دارند و از او حساب می‌جویند.[94]
ظاهر حدیث این است که محاسبه در دنیا از محاسبه در آخرت آسان‌تر است و نیز همان امام علیه‌السلام فرمود:
اگر در محاسبه قیامت، هیچ هولی نبود، مگر حیا و خجلتِ عرض اعمال به خداوند متعال و بر افتادن پرده از روی کار و رسوایی در حضور جمیع مخلوقات، سزاوار بود که آدمی سر کوه‌ها مقام سازد و به آبادانی‌ها نیاید و نیاشامد و نخورد و نخوابد، مگر به اندازه‌ای که او را از تلف شدن، حفظ نماید. و چنین رفتار می‌کند هر که اعتقادش کامل است و احوال قیامت را مطّلع است و هر کسی می‌بیند قیامت او برپا شده و در دل مشاهده می‌کند که در حضور مَلِک جبّار ایستاده، پس چون این‌ها را تصور نمود مشغول محاسبه نفس خود می‌شود که گویا او را به عرصات خوانده‌اند و در موقف سؤال باز داشته‌اند.[95]
امام موسی کاظم علیه‌السلامنیز فرمود:
شیعه ما نیست هر که هر روز به حساب خود نرسد، پس اگر عمل نیک از او سرزده باشد از خدا طلب زیادتی کند و اگر عمل بدی سرزده باشد توبه و استغفار نماید.[96]
حکایت
الواحد رازی می‌گوید: «سالی که با جمعی به سفری دریایی رفتیم، چون به وسط دریا رسیدیم باد کشتی ما را به جزیره‌ای هدایت کرد. در آن‌جا غلام سیاهی را دیدیم نشسته، میمونی را قبله خود ساخته و او را عبادت می‌کند! گفتم: ای غلام! میمون، صلاحیت خدایی ندارد. گفت: خدا کیست؟ گفتم: «الَّذی فِی السَّماءِ آیاته وَ فِی‌البرِّ ملْکه وَ فِی‌البَحْرِ سَبیلِه لا یعزب عَنْ عِلْمِهِ مثقال ذَرَّة» پرسید: نامش چیست؟ گفتم: «خدایی است که معبودی جز او نیست، حاکم و مالک اصلی اوست، از هر عیب منزّه است، به کسی ستم نمی‌کند، امنیت‌بخش است، مراقب همه چیز است؛ قدرتمندی شکست‌ناپذیر که با اراده نافذ خود هر امری را اصلاح می‌کند و شایسته عظمت است».[97] من می‌گفتم و غلام می‌گریست، تا این که به اسلام ایمان آورد و با ما داخل کشتی شد و همه روز مشغول عبادت بود تا شب داخل شد.
هر یک از ما در گوشه‌ای به خواب رفتیم و غلام با نگاه و تعجب به ما نگاه کرد و گفت: ای قوم! خدای شما می‌خوابد؟ گفتم: حاشا! «هیچ‌گاه خواب سَبُک و سنگینی او را فرانمی‌گیرد (و لحظه‌ای از تدبیر جهانِ هستی، غافل نمی‌ماند)».[98] گفت: بِئْسَ العَبد اَنتُم؛ عَجَب بندگان بدی هستید شما! پس آن غلام همه شب به تضرع و زاری مشغول بود. چون صبح شد، حالش دگرگون شد و جان به جان آفرین تسلیم کرد. او را در خواب دیدم در قصری از یاقوت سرخ، و روی او سفید مثل ماه، با انواع خوراکی‌ها و خدمت‌گزاران».[99]
ازاین‌رو، حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید:
هر که [ پیش از مرگ] از خود حساب کشید، سود بُرد و هر که از آن غفلت نمود زیان کرد و کسی که از خدا ترسید، [ از عذاب آخرت] ایمن گشت و آن‌که پند گرفت، بینا گردید و هر که بینا گردید، فهمید و آن‌که فهمید (در امور دین) دانا شد.[100]
پس بر هر شخص عاقلِ متدین لازم است هر روز، ساعتی را معین کند تا اعمال روزش را محاسبه کند؛ چنان که کاسبان و تاجران چنین می‌کنند. در آن ساعت، خود را از کارهای دنیا فارغ کند و از نفس خود در مقام حساب بر آید. اوّلاً: واجبات را از او بخواهد که آیا ادا کرده یا نه و صحیح بوده یا خیر و اگر درست ادا کرده، شکر به جا آورده یا خیر؟ نفس را ترغیب کند و اگر از او ترک شده، در مقام عتاب بر آید و او را به توبه و قضا وادارد و فریب وعده‌های نفس را نخورد. سپس حساب معاصی را کند؛ اگر مرتکب شده، نفس را نکوهش کند و او را به توبه و ترک معصیت، وادارد و در مقام تلافی بر آید و نفس را زجر دهد.
نقل کرده‌اند: شخصی به نامحرمی نگاه کرد. برای مجازات خود و در مقام توبه، با خود قرار گذاشت تا زنده است آب سرد ننوشد. سپس همواره آب را گرم می‌کرد و می‌آشامید. هم‌چنین شخص اگر مرتکب معصیتی نشده، شکر خدای را به جا آورد و یک به یک به حساب اعمال و حرکات و سکنات و گفتار و کردار خود برسد با دقت هر چه تمام‌تر. باید بداند که نفس امّاره، مکار و حیله‌گر است و فرد را با انواع و اقسام حیله‌ها می‌فریبد و سپس او را قانع می‌نماید که اشکال ندارد، بعداً توبه می‌کنی! پس باید فریب او را نخورد و کاملاً تفتیش و باریک بینی و احتیاط کرد، زیرا گیریم که ما انسان‌ها در دنیا با این فریب‌ها قانع شدیم، ولی باید بدانیم حساب و کتاب آخرت سخت است و ذره‌ای از کارهای انسان فراموش نمی‌شود و از قلم نمی‌افتد و از یکایک اعضا و جوارح، سؤال می‌شود. پس چه بهتر که آدمی خودش هر روز این عمل را انجام دهد و از خود حساب بکشد؛ همان‌گونه که در اعمال و کارهای دنیایی چنین می‌کند و حتی از کوچک‌ترین موارد آن چشم‌پوشی نمی‌کند. به حجره یکی از تجّار رفتم، گفت: امروز سه ساعت ما صرف یک ریال اشتباه حساب شد تا بالاخره معلوم شد در کجا مصرف شده! این‌طور در حساب دنیا دقیق هستیم، ولی در مقام امر آخرت اصلاً به فکر نیستیم و به اندک چیزی خودمان را قانع می‌کنیم. انسان بعد از مدتی که این کار را ادامه دهد، عادت می‌کند و محاسبه نفس برایش آسان می‌شود.
[88]. انبیاء، آیه 47.
[89]. « وَما خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنْسَ إِلاّ لِـیعْبُدُونِ » ذاریات، آیه 56 .
[90]. « فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ * وَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَـرّاً یرَهُ » زلزال، آیه 7 ـ 8 .
[91]. « فَوَ رَبِّک لَنَسْـئَلَنَّـهُمْ أَجْمَعِـینَ * عَمّا کانُوا یعْمَلُونَ » حجر، آیه 92 ـ 93.
[92]. « وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ » حشر، آیه 18.
[93]. «حاسِبُوا اُنفسَکم قَبل أن تحاسَبوا، وَزِنوها قبلَ أن تُوَزنوا» کلینی، الکافی، ج8 ، ص143.
[94]. همان.
[95]. ملا احمد نراقی، معراج السّعاده، ص399.
[96]. کلینی، الکافی، ج2، ص453.
[97]. « هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلـهَ إِلاّ هُوَ المَلِک ُ القُدُّوسُ السَّلامُ المُـؤْمِنُ المُهَیمِنُ العَزِیزُ الجَبّارُ المَتَکبِّرُ » حشر، آیه 23.
[98]. « لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ »؛ بقره، آیه 255.
[99]. ملا احمد نراقی، معراج السّعاده، ص 624 ـ 625.