آداب کسب
در ذیل حدیث آمده است: امیرالمؤمنین به بازاری‌ها می‌فرمودند: «و اقتربوا من المتبایعین؛ با مشتریان خود و مردم نزدیک بشوید.» فاصله‌ها را بردارید؛ یعنی به وضع و حال آن‌ها رسیدگی کنید. ببینید کسی که به مغازه شما آمده، چگونه فردی است و چه وضعی دارد. فقط به فکر خودتان نباشید، به دیگران و درد دل آن‌ها نیز برسید. ببینید کسی که آمده، ثروتمند است یا کارگر و زحمت‌کش و گرفتار. فقط برای سود بردن به بازار نیامدید، بلکه آمدید که به مردم هم خدمت کنید. پس به فکر محرومان هم باشید. بازاری باید اهل انصاف باشد. اگر آدم به فکر دیگران باشد، می‌تواند از شخص متمکن که مشکلی ندارد، سود بیشتری بگیرد. گاهی هم لازم است سود کمتر بگیرد، و زمانی نیز اصلاً سود نگیرد، چون مشتری نیازمند است. پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
خداوند بنده‌ای که جنسش را آسان بفروشد و سخت نگیرد، دوست دارد.[35]
این‌که می‌گویند «الکاسب حبیب اللّه؛ کاسب و بازارى، دوست و محبوب خداست» در صورتی است که کاسب این‌گونه باشد. در حدیث آمده: مؤمنی که از برادر مؤمنش سود بگیرد، به منزله ربا است.[36] [ ربای حرام اصطلاحی نیست، اما به منزله ربا است، یعنی خوب نیست سود بگیرد] مگر این‌که مشتری بیش از صد درهم از او خریداری کند، که در این صورت می‌تواند به اندازه خرج آن روزش سود ببرد، یا وقتی می‌خواهد جنسی را برای تجارت بخرد، اگر سود کمی از آن بگیرد، مانعی ندارد. شاید منظور مؤمنی است که وضعش خوب نیست. این جاست که اگر سود بگیرد، به منزله ربا می‌شود. اما مؤمنی که معلوم است پول ندارد و بیچاره است، انصاف نیست سود بگیرد. هدف مسلمان، جمع سرمایه و تجمل در زندگی نیست، هدف این است که زندگی انسان بچرخد. اسلام حتی سود گرفتن را محدود کرده؛ یعنی آن را در همه موارد، روا نمی‌داند. من در گذشته می‌دیدم گاهی اهل کسب، اجناس را به بعضی افراد ارزان‌تر می‌فروختند، یا سود نمی‌گرفتند، که در این صورت خدا هم برکت می‌دهد. حالا چه رسد که مثلاً کاسب، خریدار فقیر و بیچاره را گول بزند! کلاه‌گذاری کند!
حضرت صادق علیه‌السلام فرمودند:
گول زدن آدمی که با اعتماد آمده در مغازه، حرام است و گول زدن مؤمن حرام است.[37]
پس بازاری‌ها باید رعایت کنند و بازار ما باید شکل دیگری باشد.
در ادامه حدیث امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «تزینوا بالحِلمِ؛ در بازار اهل صبر و بردبار باشید». «تناحوا عن الیمین؛ از قَسم خوردن، ـ راست یا دروغ ـ اجتناب کنید». حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلاممی‌فرماید: خداوند به سه دسته نظر رحمت نمی‌کند: ... یک دسته آن‌ها که در معاملات قسم می‌خورند.[38] «و جانبوا الکذب؛ از دروغ هم بپرهیزید». اگر کسی پرسید: این جنس را چند خریدید؟ راستش را بگویید. امیرالمؤمنین علیه‌السلام دروغ گفتن را صریحا نهی کرده است. پس اگر جنسی خوب است بگو خوب است، و اگر بد است، بگو بد است. اگر در میدانِ بار هستی، و بارت ریز و درشت، و زیر و رویَش تفاوت دارد، باید بگویی که چنین است.
[35] . جامع الاحادیث، ج 18، ص23: إنّ اللّه تعالى یحبّ العبد [ الذى] یکون سهلَ البیع.
[36] . فقه الرضا، ص176 و مستدرک الوسائل، ج13، ص 255: ربح المؤمنِ على أخیه ربا إلاّ أن یَشتریَ منه شیئا اکثر من مائة درهم فیربح فیه قوتَ یومه، أو یشتری متاعا للتجارة فیربح علیه ربحا خفیفا.
[37] . وسائل الشیعه، ج 17، ص 396، ح 22831: غبن المسترسِل سُحتٌ و غبنُ المؤمن حرام.
[38] . کافى، ج5، ص162، ح3: عن أبى الحسن موسى علیه‌السلام قال: ثلاثة لاینظر اللّه تعالى الیهم یوم القیامه أحدهم رجل اتّخذاللّه بضاعة لایشتری إلاّ بیمین و لا یبیع إلاّ بیمین.