مسئوليتهاى انسان
مسئوليتهاى انسان بسيار گسترده و متنوع است كه مهمترين آنها در سه بخش خلاصه مىشود:
1. مسئوليت انسان در برابر خدا و پيامبر؛
2. تكليف انسان نسبت به خودش؛
3. مسئوليت انسان در برابر انسانهاى ديگر.
مسئوليت انسان در برابر خدا و پيامبر
انسان عقلًا و شرعاً وظيفه دارد كه آفريدگار جهان و ولى نعمت خود را بشناسد، او را سپاس گويد، پرستش كند و تكاليفى را كه بر عهدهاش نهاده انجام دهد. پيامبران راستين را بشناسد، پيامهاى خدا را بشنود و از راهنمايىهاى آنان استفاده كند. اطاعت از خدا و رسول به نفع خود انسان است، زيرا سعادت دنيا و آخرت او را تأمين مىكند.
قرآن مىگويد:
اى مردم پروردگارتان را كه شما و پيشينيانتان را آفريده پرستش كنيد، باشد كه پرهيزكار شويد.[1]
اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا و رسول اطاعت كنيد و اعمالتان را باطل نسازيد.[2]
اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا و رسول و صاحبان امر اطاعت كنيد. هرگاه در امرى اختلاف كرديد، اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد، به خدا و پيامبر رجوع كنيد. اين خير شما است و سرانجام بهترى دارد.[3]
تكاليف انسان در برابر خودش
عزيزترين و ارزشمندترين چيزها براى انسان نفس اوست. لازم است انسان قبل از هر چيز به فكر نفس خود باشد، او را بشناسد كه چگونه موجودى است، از كجا آمده، در كجا هست و سرانجامش چيست؟ اسباب تكامل يا سقوطش چيست؟
انسان بايد موقعيت خود را در جهان بشناسد و با وظايف خود آشنا گردد.
لازم است بينديشد كه سعادت و خوشبختى واقعى او در چيست؟ عامل شقاوت و بدبختى او كدام است؟ برنامه زندگى خود را از كجا بگيرد و مسيرش را چگونه تعيين كند؟
اگر انسان در اين باره خوب فكر كند و برنامه زندگى خود را درست تنظيم نمايد خود را سعادتمند خواهد كرد وگرنه بر خويشتن ستم كرده و نفس گرانبهاى خود را به هلاكت افكنده است و چه خسرانى بالاتر از اين!
قرآن مىفرمايد:
اى كسانى كه ايمان آوردهايد، از خدا بترسيد، هر كس بايد بنگرد كه براى فردايش چه فرستاده است. از خدا بترسيد كه به كارهاى شما آگاه است.[4]
بگو: من خدا را مىپرستم و دينم را خالص مىگردانم، شما هم هر چه غير از او خواستيد بپرستيد، بگو: زيانكاران كسانى هستند كه در قيامت نفس خود و خاندانشان را از دست بدهند، و بدانيد كه اين زيانى آشكار است.[5]
مىفرمايد:
از آن روز كه به سوى خدا باز مىگرديد و به هر نفسى پاداش عملش به تمامى داده مىشود و مورد ستم قرار نمىگيرند، بترسيد.[6]
اى كسانى كه ايمان آوردهايد! نفس خود و خانواده خود را از آتشى كه هيزم آتش آن، مردم و سنگها هستند نگه داريد؛ آتشى كه فرشتگانى درشت گفتار و سختگير بر آن گمارده شدهاند، هر چه خدا امر كند نافرمانى نمىكنند و همان مىكنند كه به آن مأمور شدهاند.[7]
امام سجاد عليه السلام فرمود: اما حق نفس تو اين است كه به اطاعت از خدا وادارش سازى، پس حق زبان و گوش و چشم و دست و پا و شكم و عورت خود را ادا كنى و در اين جهت از خدا استعانت بجويى.[8]
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: نفس، گوهرىاست گرانبها، هركس آنرا حفظ كرد مقامش را بالا برده است و هر كس كوچكش شمرد آن را به پستى كشيده است.[9]
نيز فرمود: هركس نفس خويش را شناخت آن را با امور فانى شونده به پستى نمىكشد.[10]
مسئوليت انسان در برابر ديگران
انسان در اجتماع زندگى مىكند و به كمك ديگران نياز دارد. انسانها ناچارند با هم زندگى كنند و در امور اجتماعى با هم تعاون داشته باشند.
هركدام بايد يكى از مسئوليتهاى اجتماعى را بر عهده بگيرد. انسانها بايد ضوابط و مقررات اجتماعى را رعايت كنند، تا زندگى خوش و آرامى داشته باشند. اخلاق و حقوق اجتماعى نيز در همين رابطه جعل و تدوين شده است.
دين اسلام به اخلاق اجتماعى كاملًا توجه داشته و براى تك تك افراد جامعه مسئوليتهاى متقابلى قرار داده و به رعايت آنها توصيهها و تأكيدهاى فراوانى كرده است.
افراد در برابر اجتماعى كه در آن زندگى مىكنند مسئوليت دارند؛ پدر و مادر نسبت به فرزندان، فرزندان در برابر پدر و مادر، زن و شوهر، برادر و خواهر، همسايه نسبت به همسايه، معلم و شاگرد، عالم و جاهل، پزشك و بيمار، حاكم و مردم، كارگزاران حكومت و مردم، فرماندهان نظامى و سربازان، سالمندان و كودكان و جوانان مسلمانان به مسلمان، مسلمان نسبت به اهل كتاب و كافران، مسئوليت متقابل دارند.[11]
البته مسئوليتهاى انسان در امور مذكور خلاصه نمىشود بلكه انسان در برابر حيوانات، نباتات، درياها، محيط زيست، آب و هوا، زمين، معادن و جنگلها نيز مسئوليت دارد.[12]
[1]. بقره( 2) آيه 21:« يا أَ يُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»
[2]. محمد( 47) آيه 33:« يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ»
[3]. نساء( 4) آيه 59:« يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِى شَىءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ ذ لِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا»
[4]. حشر( 59) آيه 18:« يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»
[5]. زمر( 39) آيات 14- 15:« قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِى* فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ القِيامَةِ أَلا ذ لِكَ هُوَ الخُسْرانُ المُبِينُ»
[6]. بقره( 2) آيه 281:« وَاتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ»
[7]. تحريم( 66) آيه 6:« يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُها النّاسُ وَالحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ»
[8]. تحفالعقول، ص 262:« و أمّا حق نفسك عليك: فأن تستوفيها في طاعة اللّه، فتؤدّى إلى لسانك حقّه، و إلى سمعك حقّه، و إلى بصرك حقّه، و إلى يدك حقّها، إلى رجلك حقّها، و إلى بطنك حقّه، و إلى فرجك حقّه، و تستعين باللّه على ذلك»
[9]. غررالحكم، ص 227: قال علي عليه السلام:« إنّ النفس لجوهرة ثمينة، من صانها رفعها، و من ابتذلها وضعها»
[10]. همان، ص 627: قال اميرالمؤمنين عليه السلام:« من عرف نفسه لم يهنها بالفانيات»
[11]. تفصيل و تشريح مسئوليتهاى انسانها در اين مختصر نمىگنجد علاقهمندان مىتوانند به قرآن كريم و كتابهاى تفسير و حديث و اخلاق مراجعه كنند.
[12]. امينى، ابراهيم، آشنايى با اسلام، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) - قم، چاپ: سوم، 1388.