قلب در قرآن
کلمه قلب در قرآن و احادیث بسیار استعمال شده و از اهمیت خاصی برخوردار است. ولی مبادا خیال کنید که مراد از قلب همین جسم صنوبری شکلی است که در طرف چپ بدن قرار گرفته و با ضربان مداوم خود، خون را به تمام بدن می‌فرستد و حیات حیوانی را تداوم می‌دهد، زیرا در قرآن شریف چیزهائی به قلب نسبت داده شده که با این جسم صنوبری شکل (دل) تناسب ندارد. مثلا:
1- فهم و تعقل. در قرآن می‌فرماید: چرا در زمین سیر نمی‌کنند تا قلب‌هائی داشته باشند که با آنها تعقل نمایند[67].
2- عدم تعقل و فهم. در قرآن می‌فرماید: آنها قلب‌هائی دارند که با آنها نمی‌فهمند و چشم‌هائی دارند که با آنها نمی‌بینند[68].
و می‌فرماید: بر قلب آنها مهر نهاده شده پس نمی‌فهمند[69].
3- ایمان. در قرآن می‌فرماید: خدا در قلب این مردم ایمان را ثبت کرده و با روحی از جانب خودش تأییدشان نموده است[70].
4- کفر و عدم ایمان. در قرآن می‌فرماید: آنان که به جهان آخرت ایمان ندارند قلوبشان انکار می‌کند و استکبار می‌ورزند[71].
و می‌فرماید: آنها (کفار) کسانی هستند که خدا بر قلوب و گوش‌ها و چشم‌هایشان مهر زده و غافل هستند[72].
5- نفاق. در قرآن می‌گوید: منافقان از این می‌ترسند که از جانب خدا سوره‌ای نازل شود و از آنچه در قلب دارند خبر دهد[73].
6- هدایت یافتن. در قرآن می‌فرماید: هرکس که به خدا ایمان بیاورد قلبش را هدایت می‌کند و خدا به همه‌چیز آگاه است[74].
و می‌فرماید: بدرستیکه در این (هلاک کردن گذشتگان) پند و تذکر است برای کسی که قلب دارد یا به حقائق گوش فرادهد و شاهد باشد[75].
7- غفلت. در قرآن می‌فرماید: از کسی که قلبش را از یادمان غافل نموده‌ایم و از هوای نفس پیروی می‌کند اطاعت نکن[76].
8- اطمینان و آرامش. در قرآن می‌فرماید: آگاه باشید که به یاد خدا قلبها آرامش می‌یابد[77].
و می‌گوید: خداست که آرامش را بر دل مؤمنین نازل کرد تا ایمانشان بیشتر شود[78].
9- اضطراب و تردید. در قرآن می‌فرماید: فقط کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند و در قلوبشان شک‌وتردید هست از تو اجازه (تخلف از جهاد) می‌خواهند و آنها همواره در شک‌وتردید خواهند بود[79].
10- مهربانی و رحمت. در قرآن می‌فرماید: در قلب آنها که از حضرت عیسی پیروی کرده‌اند مهربانی و رحمت قرار دادیم[80].
و می‌فرماید: خداست که با نصرت خودش و بوسیله مؤمنین تو را تأیید نمود، و در قلبهایشان الفت انداخت[81].
11- تندخوئی و سخت‌دلی. در قرآن می‌فرماید: و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از اطرافت پراکنده می‌شدند[82].
بالاخره، قلب در قرآن از موقعیت بسیار ممتازی برخوردار می‌باشد و اکثر کارهای نفسانی به آن نسبت داده شده است، از قبیل: ایمان، کفر، نفاق، تعقل، فهم، عدم تعقل، قبول حق، عدم پذیرش حق، هدایت، ضلالت، خطاء، عمد، طهارت، آلودگی، رأفت، غلظت، الفت، ذکر، غفلت، رعب، غیظ، شک، تردید، رحم، قساوت، حسرت، آرامش، تکبر، حسد، عصیان، لغزش، و اموری دیگر از این قبیل، به قلب نسبت داده شده است. در صورتی‌که جسم گوشتی صنوبری شکل، که در فارسی دل نامیده می‌شود نمی‌تواند منشأ این آثار باشد. بلکه این آثار، آثار نفس و روح انسانی است.
بنابراین، باید گفت: مراد از قلب همان گوهر مجرد ملکوتی است که انسانیت انسان به آن بستگی دارد.
مقام قلب در قرآن، آن‌چنان عالی است که آنجا که سخن از وحی یعنی ارتباط انسان با خدا به میان می‌آید قلب ذکر می‌شود. خدا در قرآن به پیامبر می‌فرماید:
روح الامین (جبرائیل) قرآن را بر قلب تو نازل کرد تا از بیم‌دهندگان باشی[83].
و می‌فرماید: بگو: هرکس که دشمن جبرائیل است، (با خدا دشمنی می‌کند) زیرا جبرائیل به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرد[84].
مقام قلب آن‌چنان عالی است که می‌تواند فرشته وحی را ببیند و سخنش را بشنود. در قرآن می‌فرماید:
خدا به بنده‌اش (حضرت محمد «ص») وحی کرد و قلب پیامبر در آنچه مشاهده کرد (فرشته) دروغ نگفت[85].
[67]- أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها- حج/ 46.
[68]- لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها- اعراف/ 179.
[69]- وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ- توبه/ 78.
[70]- أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ- مجادله/ 22.
[71]- فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ- نحل/ 22.
[72]- أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ- نحل/ 108.
[73]- یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ- توبه/ 64.
[74]- وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ- تغابن/ 11.
[75]- إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ- ق/ 37.
[76]- وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ- کهف/ 28.
[77]- أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ- رعد/ 28.
[78]- هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً- فتح/ 4.
[79]- إِنَّما یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ- توبه/ 45.
[80]- وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً- حدید/ 27.
[81]- هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ- انفال/ 63.
[82]- وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ- آل عمران/ 159.
[83]- نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ- شعرا/ 194.
[84]- قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ- بقره/ 97.
[85]- فَأَوْحى إِلى عَبْدِهِ ما أَوْحى ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى- نجم/ 11.