زندگی باطنی
انسان در این جهان یک زندگی ظاهری دارد که به جسم و تن او مربوط است.
می‌خورد و می‌آشامد و می‌خوابد و حرکت و کار می‌کند ولی در همین حال در باطن ذات یک زندگی نفسانی نیز دارد. در حالیکه در دنیا زندگی می‌کند در باطن ذات، یا به سوی سعادت و کمال و نورانیت سیر می‌کند، یا به سوی بدبختی و شقاوت و تاریکی رهسپار می‌باشد، یا در صراط مستقیم انسانیت و سیر و صعود الی اللّه حرکت می‌کند، یا از جاده مستقیم انسانیت منحرف شده و در وادیهای تاریک و پست حیوانیت دست‌وپا می‌زند، یا در مدارج کمال به سوی نور و سرور و کمال و جمال طی طریق می‌کند، یا به سوی تاریکی و عذاب و سقوط رهسپار است. گرچه اکثر مردم از این زندگی باطنی غافلند ولی واقعیت دارد.
خدا در قرآن می‌فرماید: به ظاهر زندگی دنیا علم دارند ولی از زندگی آخرت (باطنی) غافل می‌باشند[40].
اما دانستن و ندانستن در واقعیت تأثیر ندارد. در قیامت که پرده‌های تاریک مادّیت از چشم انسان برداشته شد، به واقعیت و فعلیت خودش پی خواهد برد.
خدای سبحان در قرآن می‌فرماید: (در قیامت به انسان گفته می‌شود): تو در دنیا از این امر غافل بودی ولی امروز چشم‌هایت تیزبین شده است[41].
از آیه مذکور استفاده می‌شود که امور مربوط به آخرت در همین جهان و در باطن ذات وجود داشته، لیکن انسان از آن غافل بوده ولی در جهان آخرت که پرده‌های غفلت برداشته می‌شود همه را مشاهده خواهد کرد. از آیات و احادیث چنین استفاده می‌شود که نفس انسان در این جهان چیزهایی را کسب می‌کند و آنچه را کسب کرده همواره با او خواهند بود و برای آینده‌اش در سرای آخرت سرنوشت‌ساز می‌باشد. از باب نمونه:
خدا در قرآن می‌فرماید: هرنفسی در گرو عملی است که انجام داده است[42].
و می‌فرماید: پس هرنفسی آنچه را کسب کرده، در قیامت، تمام و کامل دریافت خواهد نمود[43].
و می‌فرماید: خدا شما را به وسیله سوگندهای لغو مؤاخذه نمی‌کند لیکن به واسطه آنچه را قلوبتان کسب کرده مؤاخذه خواهد نمود، خدا آمرزنده و بردبار است[44].
و می‌فرماید: خدا هیچ نفسی را تکلیف نمی‌کند مگر به مقدار قدرتش. همه خوبی‌هایی را که کسب کرده مال خودش می‌باشد و همه بدی‌هایش نیز به زیان خودش خواهد بود[45].
و می‌فرماید: روزیکه هرنفسی هرچه خوبی انجام داده همه را پیش خود حاضر خواهد یافت، و هم‌چنین هرکار بدی را که انجام داده است، آرزو می‌کند که بین او و کار بدش فاصله درازی وجود می‌داشت[46].
و می‌فرماید: هرکس عمل صالحی را انجام دهد برای نفس خودش انجام داده و هرکس کار زشتی را مرتکب شود به زیان نفس خودش خواهد بود. سپس همه شما به سوی پروردگارتان رجوع خواهید کرد[47].
و می‌فرماید: هرکس به مقدار ذره‌ای کار خیر انجام داده آن را در قیامت خواهد دید و هرکس به اندازه ذره‌ای کار بد انجام داده آن را مشاهده خواهد نمود[48].
و می‌فرماید: برای انسان چیزی باقی نمی‌ماند جز حاصل تلاش‌هایش، و سعی خود را در قیامت خواهد دید[49].
و می‌فرماید: و آنچه را که از پیش برای نفس خودتان فرستاده‌اید همه را نزد خدا خواهید یافت[50].
و می‌فرماید: روزی که مال و اولاد به انسان سود نمی‌بخشند، مگر کسی که خدا را با قلب سالم ملاقات کند[51].
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به یکی از اصحاب فرمود: ای قیس! تو ناچار همنشینی برای خودت فراهم خواهی ساخت که در قبر با تو خواهد بود. او زنده است و تو با او مدفون خواهی شد. اگر خوب و گرامی باشد تو را گرامی خواهد داشت و اگر پست باشد تو را نیز پست خواهد نمود. آنگاه تو در قیامت با او محشور خواهی شد، و مورد بازخواست قرار خواهی گرفت. پس سعی کن همنشین صالح، برای خود انتخاب کنی که اگر صالح باشد با او انس خواهی گرفت و اگر فاسد باشد، وحشت و عذاب تو جز از ناحیه او نخواهد بود، آن همنشین، عمل تو می‌باشد[52].
انسان در همین جهان به پرورش نفس و تأمین زندگی اخروی خویش اشتغال دارد. بوسیله عقائد و افکار، ملکات و خوی‌ها، محبت‌ها و علاقه‌ها، توجهات و
انس‌ها، و بوسیله کارهایی که در نفس اثر می‌گذارند، تدریجا ساخته شده و پرورش می‌یابد، و چگونه شدنش به اینها بستگی دارد. معارف و عقائد حق، فضائل و مکارم اخلاق، محبت و دلبستگی به خدا، توجه و انس با اللّه، اطاعت از خدا و جلب رضایت او، و انجام عمل صالح که خدا به آنها فرمان داده است، روح ملکوتی انسان را در مدارج کمال سیر و صعود می‌دهند و به مقام قرب الهی نائل می‌گردانند.
انسان به وسیله ایمان و عمل صالح در همین جهان، حیات جدید و پاکیزه‌ای پیدا می‌کند که در جهان آخرت آشکار خواهد شد.
خدا در قرآن می‌فرماید: هرکس عمل صالحی انجام دهد چه مرد و چه زن در حالیکه ایمان دارد ما او را به زندگی پاک و زیبائی زنده خواهیم کرد[53].
انسان در این جهان علاوه‌بر نعمت‌هائی که جسم و تنش از آنها لذت می‌برد و بهره می‌گیرد، از نعمتهای معنوی نیز می‌تواند بهره بگیرد و به‌وسیله آنها روح و روانش را پرورش دهد و زندگی معنوی و اخروی خویش را بسازد که نتیجه‌اش در جهان آخرت آشکار خواهد شد.
امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: خدای تبارک و تعالی به بندگانش می‌فرماید: ای بندگان صدیق من! در دنیا از نعمت عبادت من استفاده کنید تا در جهان آخرت از همین‌ها بهره‌مند شوید[54].
حضرت علی علیه السّلام فرمود: تداوم ذکر خدا غذای جان‌هاست[55].
باز هم امیر المؤمنین علیه السّلام می‌فرماید: ذکر خدا را فراموش نکن که نور قلب‌ها است[56].
بهشت و نعمتهای بهشتی یا دوزخ و عذابهای دوزخی انسان، در همین جهان و بوسیله عقائد و اخلاق و اعمالش درست می‌شود. گرچه از آنها غافل باشد ولی در جهان آخرت که «یوم تبلى السرائر» است، حقیقت آشکار خواهد شد.
امام سجاد علیه السّلام در حدیثی فرمود: آگاه باشید، هرکس که با اولیاء خدا دشمنی کند و جز دین خدا دین دیگری را بپذیرد و امر ولی خدا را پشت سر بگذارد و به رأی خود عمل کند، در آتش شعله‌وری است که بدن‌ها را می‌خورد. بدن‌هائی که ارواحشان را از دست داده و شقاوت بر آنها غلبه نموده است. اینان مردگانی هستند که حرارت آتش را درک نمی‌کنند و اگر زنده بودند، درد و حرارت آتش را درک می‌کردند. پس ای صاحبان بصیرت! عبرت بگیرید و خدای را سپاس گویید که شما را هدایت نموده است[57].
خدا در قرآن کریم می‌فرماید: کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ناحق می‌خورند، در شکم خودشان آتش وارد می‌کنند و این آتش‌ها به زودی شعله‌ور خواهد شد[58].
انسان در این جهان، برای جهان آخرت، یا نور و بصیرت فراهم می‌کند یا ظلمت و تاریکی. اگر در این جهان کور و بی‌نور باشد در جهان آخرت نیز کور و بی‌نور محشور خواهد شد.
قرآن می‌فرماید: هرکس که در این جهان (چشم دلش) کور باشد، در جهان آخرت نیز کور و گمراه محشور خواهد شد[59].
استاد بزرگوار علامه طباطبائی (رضوان اللّه علیه) می‌فرمود: در نجف اشرف، شیخ عابد و زاهدی زندگی می‌کرد که او را «شیخ عبود» می‌گفتند. از اولیاء خدا و اهل سیروسلوک بود. دائما به ذکر و عبادت اشتغال داشت. گاهی به قبرستان وادی السّلام می‌رفت و ساعت‌ها در گوشه و کنار می‌نشست و فکر می‌کرد و گاهی قدم میزد. در قبرهای مخروبه و قبرهای جدید با دقت نگاه می‌کرد. یک روز که از قبرستان برمی‌گشت چند نفر از آقایان با ایشان برخورد نموده احوالپرسی کردند.
پرسیدند: شیخ عبود! در وادی السّلام چه خبر بود؟ گفت خبر تازه‌ای نبود. اصرار کردند، گفت: با موضوع بسیار عجیبی برخورد نمودم. هرچه در قبرهای کهنه و جدید دقت کردم مار و عقرب و وسیله عذابی در آنها نیافتم. از یکی از قبرها پرسیدم: در روایات وارد شده که میت در قبر به وسیله مار و عقرب و دیگر موذیات شکنجه می‌شود، من که در شما مار و عقربی مشاهده نمی‌کنم. قبر به من جواب داد: آری مار و عقرب در ما نیست، بلکه شما هستید که از دنیا با خودتان مار و عقرب می‌آورید و در اینجا با آنها شکنجه می‌شوید.
زندگی نفسانی و باطنی انسان نیز یک زندگی حقیقی و واقعی است. انسان در باطن ذات یک مسیر واقعی را طی می‌کند که یا به سعادت و کمال خواهد رسید یا به شقاوت و هلاکت خواهد افتاد. سیر و حرکت واقعیت دارد و از عقائد و اخلاق و اعمال انسان نیرو و مدد می‌گیرد.
خدا در قرآن می‌فرماید: هرکس که عزت می‌خواهد پس همه عزتها مال خداست. کلمات طیب (نفوس پاک) به سوی خدا صعود می‌کنند، و عمل صالح است که او را بالا می‌برد[60].
فعلیت نفس ما محصول کار و تلاش ما می‌باشد که با عقائد و اخلاق و ملکات و خصلت‌ها و اعمال ما درست می‌شود و نتیجه خوب یا بدش در جهان آخرت آشکار خواهد شد.
[40]- یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ-. روم/ 7
[41]- لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ- ق/ 22.
[42]- کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ- مدثر/ 38.
[43]- ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ- آل عمران/ 161.
[44]- لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ- بقره/ 225.
[45]- لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ- بقره/ 286.
[46]- یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً- آل عمران/ 30.
[47]- مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ- جاثیه/ 15.
[48]- فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ- زلزال/ 7.
[49]- وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى- نجم/ 39.
[50]- وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ- بقره/ 11.
[51]- یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ- شعراء/ 85.
[52]- قال النبى صلّى اللّه علیه و آله: یا قیس! لا بدّ لک من قرین یدفن معک و هو حىّ و تدفن معه و انت میت فان کان کریما اکرمک و ان کان لئیما الأمک ثمّ لا یحشر الّا معک و لا تحشر الّا معه و لا تسأل الّا عنه فلا تجعله الّا صالحا فانه ان صلح آنست به و ان فسد لا تستوحش الّا منه و هو فعلک- جامع السعادات/ ج 1 ص 17.
[53]- مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً- نحل/ 97.
[54]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: قال اللّه تبارک و تعالى: یا عبادى الصدیقین تنعّمو بعبادتى فى الدنیا فانکم تنعمون بها فى الاخرة- بحار الانوار/ ج 70 ص 253.
[55]- قال على علیه السّلام: مداومة الذکر قوت الارواح- غرر الحکم/ ص 764.
[56]- قال على علیه السّلام: علیک بذکر اللّه فانه نور القلوب- غرر الحکم/ ص 479.
[57]- قرة العیون- تألیف مرحوم فیض/ ص 466.
[58]- الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً- نساء/ 100.
[59]- مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِیلًا- اسراء/ 72.
[60]- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ- فاطر/ 10.
امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.