5 . معضل گرانی و برخورد امام صادق علیهالسلام با آن
گرانی و تورّم از دیگر معضلات اجتماعی است که در اکثر کشورها، و از جمله ایران رخ میدهد و تحمل آن برای اکثریت مردم به ویژه کارگران و قشر کم درآمد بسیار دشوار است. دولتها موظفند برای پیشگیری یا مهار گرانی و مبارزه با عوامل توسعه و در نهایت حلّ نهایی آن جدا بکوشند. مهمترین وظیفه دولت، تنظیم برنامه صحیح و کامل اقتصادی و اجرای دقیق آن است. در عین حال، چون اقتصاد هر کشوری به وضع اقتصادی سایر کشورها و امور سیاسی نیز بستگی دارد، گاهی تورّم و گرانیِ ناخواسته به کشوری تحمیل میشود. برای حلّ آن در چنین مواقع حسّاس همکاری دولت و سایر نهادها و مسئولان اقتصادی و خود مردم و مصرفکنندگان بسیار مهم است. مشکل این جاست که مصرفکنندگان در چنین مواقعی در خرید اجناس و ذخیرهسازی آنها برای آینده خود به بازار هجوم میآورند، در صورتی که اگر عادی و در حدّ نیاز مصرفی خود به بازار مراجعه کنند، معضل گرانی پدید نمیآید و به تدریج مهار میشود. در چنین مواقعی فروشندگان نیز موظفند از انبار کردن اجناس مورد رغبت مردم خودداری ورزند. اسلام نیز در این باره توصیههایی دارد.
درست است که اسلام به کسب و کار و تحصیل روزی حلال و حتی ازدیاد اموال از راههای مشروع احترام گزارده و به صاحبان اموال در این جهت آزادی داده است، از گرانفروشی و اجحاف به خریداران نیز نهی کرده و آن را نوعی بیانصافی و ظلم به خریداران میداند؛ به ویژه زمانی که مردم با مشکلات اقتصادی مواجه باشند. در برخی احادیث به این مهم اشاره شده و ائمه معصومین علیهمالسلام خود نیز عملاً بدان پایبند بودند.
ابوجعفر غزاری میگوید: امام صادق علیهالسلام شخصی به نام «مصادف» را فراخواند و ده هزار دینار در اختیارش قرار داد و فرمود: برای سفر به مصر آماده شو، چون عیالات من زیاد شدهاند، و نیاز به کسب روزی بیشتر دارند. مصادف، پیرو دستور امام علیهالسلام اجناسی را خرید و با سایر تاجران به سوی مصر حرکت کردند. نزدیک مصر با قافلهای مواجه شدند که از آن دیارخارج میشد. از اصحاب قافله درباره وضع ـ کالاهای تجارتی خود در مصر سؤال کردند، آنها در جواب گفتند: اجناس شما اکنون در مصر نایاب است! افراد کاروان نیز با هم پیمان بستند که کالاهای خود را به کمتر از سود دو برابر نفروشند.
وارد مصر شدند و اجناس خود را طبق پیمانشان فروختند، و خرسندانه به مدینه بازگشتند.
مصادف، خدمت امام صادق علیهالسلام مشرّف شد، در حالی که دو کیسه هزار دیناری همراه داشت. عرض کرد: فدایت شوم، این کیسه هزار دیناری سرمایه است، و این کیسه دیگر سود آن. حضرت صادق علیهالسلام در جواب فرمود: این مبلغ سود زیادی است، چه کردید که چنین سود بردید؟ مصادف، جریان پیمان خودشان را با یکدیگر بیان کرد. حضرت فرمود: سبحان اللّه پیمان بستید بر گروهی از مسلمانان که از آنها سود دو برابر بگیرید؟ سپس یکی از کیسهها را از مصادف گرفت و فرمود: این همان سرمایه باشد و من به چنین سود گزافی احتیاج ندارم. آن گاه فرمود: ای مصادف! شمشیر زدن در میدان جنگ، آسان تر از کسب روزیِ حلال است.[72]
چنانکه ملاحظه میفرمائید در این حدیث شریف، تبانی فروشندگان را در سوءاستفاده از فضای کمبود اجناس به عنوان یک بیانصافی در کار خلاف شناخته شده و امام صادق علیهالسلام عملا با آن مخالفت کرده است.
امام صادق علیهالسلام فرمود: گرانی به اخلاق جامعه لطمه میزند، امانتداری را از جامعه بر میچیند و مسلمان را به ارتکاب گناه وامیدار.[73]
آن حضرت در این حدیث شریف به برخی آثار سوء گرانی یعنی بداخلاقی مردم، ضعف امانتداری، و شیوع کارهای زشت، اشاره فرموده است. آثار سوء گرانی بر همگان روشن است مسئولان مربوط و مدیران جامعه در مرحله نخست موظفند با برنامهریزی صحیح از وقوع آن جلوگیری کنند، و در صورت وقوع ناخواسته، با استفاده از نظر کارشناسان مربوط در حلّ آن بکوشند.
[72] . وسائل الشیعه، ج 17، ص 421، ح 22897: قال: دعا ابوعبداللّه علیه السلام مولى یقال له: مصادف فأعطاه أَلْف دینار، و قال له: تجهّز حتّى تصیر إلى مصر، فانّ عیالى قد کثروا، قال: قتجهّز بمتاع و خرج مع التجّار الى مصر، فلمّا دنوا من مصر استقبلتهم قافلة خارجة من مصر فسألوهم عن المتاع الذى معهم ما حلّه فى المدینة، و کان متاع العامة، فأخبرهم أنّه لیس بمصر منه شىء فتحالفوا و تعاقدوا على أن لاینقصوا متاعهم من ربح الدینار دینارا، فلمّا قبضوا أموالهم انصرفوا إلى المدینة، فدخل مصادف على ابىعبداللّه علیهالسلام و معه کیسان کلّ واحد ألف دینار،فقال: جعلت فداک هذا رأس المال، و هذا الآخر ربح، فقال: إنّ هذا الربح کثیر، و لکن ما صنعتم فى المتاع؟ فحدّثه کیف صنعوا، و کیف تحالفوا، فقال: سبحاناللّه تحلفون على قَوم مُسلمین ان لا تبیعوهم إلاّ بربح الدّینار دینارا! ثمّ أخذ أَحَد الکیسین، و قال: هذا رأس مالى،و لا حاجه لنا فى هذا الرّبْح.
[73] . کافى، ج 5 ، ص 164، ح 6: غلاء السعر یسىء الخلق و یذهب الامانة و یفجر المرء المسلم.