تكاليف و احكام اسلام
انسان در نوع زندگى اجتماعى، معاشرتها و كيفيت ارتباط با ديگران، كسب و كار و مالكيت، انواع مبادلات مالى، ازدواج و روابط خانوادگى، تأمين امنيت اجتماعى، حقوق اجتماعى افراد، عدم تجاوز و تعدى، جلوگيرى از تزاحمها و اختلالها، كيفر دادن مجرمان و خلافكاران، ولايت و اراده جامعه، احتياج به قانون دارد.
هم چنين در زندگى نفسانى و باطنى خود، چگونگى ارتباط با پروردگار جهان، كيفيت پرستش و مراسم عبادى، شناخت عوامل سعادت و شقاوت، آشنايى با مكارم و رذايل اخلاقى و شناخت راه پرورش و تكميل نفس شديداً نيازمند راهنمايىهاى پروردگار جهان است.
از آن جا كه آفريدگار جهان، از شگفتىها و اسرار جسم و روح انسان آگاه بوده و نيازهاى مختلف و متنوع او را مىداند، احكام و قوانين لازم را جعل و به وسيله پيامبران فرستاده است. هم چنين برنامهها و دستورهاى لازم را براى تأمين سعادت نفسانى و اخروى، صادر كرده و توسط انبيا براى بشر ارسال داشته است. اين مجموعه به صورت تكاليف يا بيان وظيفه در اختيار بشر قرار گرفته است. آنچه از جانب خدا توسط پيامبران براى بشر آمده، يا به صورت قوانين و احكام يا به صورت امر و نهى مىباشد.
احكام و دستورهاى اسلام بسيار گسترده و متنوع است كه در كتابهاى حديث، فقه، تفسير و اخلاق مورد بحث و بررسى قرار گرفته است در اينجا به ذكر تقسيماتى كه در احكام به عمل آمده اكتفا مىشود:
احكام تكليفى و وضعى
احكام اسلام به دو دسته تقسيم شده اند: تكليفى و وضعى.
احكام تكليفى
وجوب، حرمت، استحباب، كراهت و اباحه را احكام پنج گانه تكليفى مىنامند. در ذيل توضيح مختصرى در باره هر يك از اين تكاليف مىدهيم:
واجب: انسان مكلّف وظيفه دارد آن را انجام دهد و ترك آن موجب گناه و كيفر مىشود.
حرام: مكلّف وظيفه دارد آن را ترك كند و فعل آن، موجب گناه و كيفر مىشود.
مستحب: انجام دادنِ آن مطلوب است و ثواب دارد، ولى ترك آن مجازات ندارد.
مكروه: فعل آن از نظر شارع بد و مبغوض است، اما انجام دادن آن، عقاب ندارد.
مباح: فعل و ترك آن از نظر شارع مساوى است.
احكام تكليفى را بدين جهت تكليفى مىگويند كه در قالب اوامر و نواهى، وظايفى را بر عهده انسانها مىگذارند.
احكام وضعى
احكامى از قبيل: زوجيت، ملكيت، مالكيت، حريّت، رقّيت، ولايت، نيابت، شرطيت، مانعيت، جزئيت، سببيّت، حجيّت، صحت و بطلان را احكام وضعى مىنامند. اين احكام، تكليف و وظيفه نيستند، بلكه امورى هستند كه شارع آنها را جعل كرده و آثارى را بر آنها مرتب ساخته است.
احكام تعبدى و توصلى
احكام تعبدى
هر عملى كه در صحت آن، اخلاص و قصد قربت شرط شده باشد تعبدى ناميده مىشود؛ چه واجب باشد و چه مستحب. واجبات تعبدى مانند: نماز واجب، روزه واجب، غسل جنابت، وضو و تيمم براى نماز واجب، طواف واجب، حج واجب، زكات و خمس.
مستحباب تعبدى مثل: نماز مستحبى، وضو و غسل مستحب، قرائت قرآن، دعا، ذكر، حج و عمره مستحب، زيارت قبور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه معصومين عليهم السلام و مانند آن.
در همه اينها اخلاص و قصد قربت لازم است و اگر به قصد ريا و خودنمايى انجام بگيرند باطل بوده و بايد دوباره تكرار شوند.
احكام توصلى
هر عملى كه براى عمل ديگرى انجام مىگيرد و قصد قربت در آن شرط نيست، توصلى ناميده مىشود. و به دو نوع واجب يا مستحب تقسيم مىشود.
واجب توصلى مانند: جهاد در راه خدا، دفاع از اسلام و كشورهاى اسلامى، دفاع از مظلومان، امر به معروف، نهى از منكر، وفاى به عهد، كفن و دفن ميّت، اداى دين، نفقه دادن، جواب سلام و نجات جان مسلمان.
اين قبيل امور واجب توصلىاند كه اگر به قصد قربت انجام بگيرند ثواب دارند وگرنه ثواب ندارند.
مستحبات توصلى: اين قبيل امور ذاتاً مطلوب شارع مقدس اسلام هستند گرچه با قصد قربت انجام نگيرند. نهايت اين كه اگر به قصد قربت انجام بگيرند ثواب دارند، البته اگر بدون قصد قربت انجام بگيرند باز هم مطلوب حاصل شده؛ گرچه ثوابى برآن مرتب نخواهد شد. برخى از اين احكام عبارتاند از:
تعاون در كار خير، احسان به والدين، كمك به بىنوايان، احترام به معلم، ترحم به كودكان، احترام به بزرگسالان، صله رحم، خدمت به مردم، سعى در حل مشكلات مردم، برآوردن حاجت مسلمان، اطعام و مهماننوازى، خوشرفتارى با مردم، خوش اخلاقى، خشنود ساختن مؤمنان، عيادت بيماران، زيارت برادران مسلمان و تعليم و تعلم و نشر علوم، دلجويى و نوازش ايتام، خوشرفتارى و احسان به خانواده و تشييع جنازه مسلمان.
واجب عينى و كفايى
وجوب به نوع ديگرى نيز تقسيم شده: عينى و كفايى.
واجب عينى: عملى كه بر تك تك افراد واجب مىشود، به گونهاى كه امتثال يك فرد موجب سقوط حكم از ديگرى نمىشود، مانند: نماز، روزه، حج، زكات و خمس.
واجب كفايى: از چند نفر خواسته مىشود كه عملى را انجام دهند، به گونهاى كه اگر يك نفر آن را انجام داد از ديگران ساقط مىشود. ولى اگر هيچ كدام انجام ندادند همه گناهكارند و مورد مؤاخذه قرار مىگيرند. مانند:
كفن و دفن ميت، جهاد در راه خدا، دفاع از اسلام، امر به معروف و نهى از منكر، اشتغال به شغلهاى لازم مثل: پزشكى، قضا، زراعت، تجارت و غير اينها.
بنابراين اگر يك يا چند نفر به مقدار نياز مشغول شدند از ديگران ساقط مىشود. ولى اگر همه ترك كردند يا شاغلين به مقدار نياز نبودند، همه عقاب مىشوند.
واجب تعيينى و تخييرى
وجوب، در يك تقسيم ديگرى به دو نوع تقسيم مىشود:
واجب تعيينى: فعل معينى بر مكلّف يا مكلّفين واجب مىشود كه بايد حتماً همان كار معين را انجام دهند؛ مانند: نماز، روزه، حج، و امثال آن.
واجب تخييرى: از مكلّف خواسته مىشود كه يكى از دو يا چند عمل را انجام دهد؛ مثل كفاره افطار روزه در ماه رمضان كه افطار كننده موظف است علاوه بر قضا، يكى از اين سه كار را اختيار كند: آزاد كردن يك بنده، اطعام شصت فقير يا شصت روز روزه كه مكلف در انتخاب يكى از اين سه كار مخير است.
محرمات
در اسلام بعضى كارها حرام شمرده شده و بر ارتكاب آنها وعده عذاب و كيفر داده شده است. مانند: كشتن انسان بىگناه، زنا، لواط، ظلم، غصب اموال، سرقت، تصرف در اموال ديگران بدون اجازه و شرابخوارى، ربا دادن و گرفتن، خوردن گوشت حيوانات حرام گوشت، خوردن ميته (حيوانى كه ذبح شرعى نشده باشد)، به زنان نامحرم نگاه كردن، خلف وعده، تهمت زدن، دروغ گفتن، غيبت كردن، عيبجويى، رشوه گرفتن و دادن، خوردنِ غذاى نجس، فرار از جهاد واجب، ترك واجبات و بسيارى از كارهاى ديگر.
اين قبيل كارها در اسلام به عنوان حرام معرفى شده و مسلمانان وظيفه دارند از آنها اجتناب ورزند.
ساير احكام
احكام اسلام در عبادات و محرمات خلاصه نمىشود، بلكه بسيار گسترده است و در همه شئون فردى و اجتماعى وجود دارند. در ذيل به ذكر برخى از عنوانهاى كلى آن اكتفا مىكنيم:
نجاسات و مطهرات
از نظر اسلام يازده چيز نجس است و از مسلمانان خواسته شده از آنها اجتناب نمايند، كه عبارتاند از: بول، فضله حيوانات حرام گوشت، منى، مردار، خون، سگ و خوك خشكى، مسكرات، آبجو، كافر و عرق حيوان نجاستخوار.
مطهرات: مطهرات يعنى چيزهايى كه نجاسات را تطهير مىكنند. آنها نيز يازده مورد مىباشند، كه مهمترين آنها آب است. در اين جا مجال تفصيل آنها نيست، لذا علاقهمندان را به كتابهاى فقهى و رسالههاى عمليه ارجاع مىدهيم.
معاملات
احكام معاملات نيز در اسلام، بسيار گسترده است كه به ذكر عنوانهاى كلى آنها اكتفا مىشود: مكاسب، خريد و فروش، انواع خيارات، ربا، حقالشفعه، اجاره، جعاله، عاريه، وديعه، ضمان، حواله، قرض، مضاربه، مزارعه، مساقات، شركت، صلح، وكالت، وقف، هبه، ارث، وصيّت، احياء موات، ملكيت، تحجير، لقطه، غصب و مانند آن.
احكام خانواده
اسلام در شئون مختلف خانواده نيز احكام و دستورهاى مفصلى دارد كه به بعضى از عنوانهاى آن اشاره مىكنيم:
نكاح، مهر، حقوق متقابل زن و شوهر، رضاع و احكام اولاد، نفقه، نشوز، طلاق، عده طلاق، عده وفات، و امثال آن.
ولايت و حكومت
اسلام درباره ولايت و حكومت نيز احكام مفصل و گستردهاى دارد كه به پارهاى از آنها اشاره مىكنيم:
اصل ولايت و حكومت اسلامى و ادله مشروعيت آن، كيفيت حكومت اسلامى، شرايط حاكم، اختيارات حاكم، وظايف حاكم، كيفيت انتخاب والى، وظايف كارگزاران حكومت اسلامى، اموال عمومى و بودجه حكومت، ماليات، زكات، خمس، جهاد، قضاء، شهادات، قصاص، حدود، ديات، و غيره.
احكام مربوط به خوردنىها و آشاميدنىها
احكامى مانند: شرايط ذبح شرعى و ذبح كننده، شرايط صيد و امثال آن.