اخلاق و سیاست از دیدگاه امام خمینی

بسم الله الرحمن الرحيم

اخلاق و سیاست از دیدگاه امام خمینی

مجموعه صفات نفسانی که در باطن ذات انسان رسوخ دارند و کردارهای نیک یا بد از آن ها صادر می شوند اخلاق نامیده می شود. اخلاق به دو قسم تقسیم شده است: اخلاق نیک و ارزشمند و اخلاق بد و زشت. مقصود از سیاست در این جا در اریکه قدرت نشستن و حکمرانی و تدبیر امور کشور است. بحث در این جا است که اخلاق با سیاست چه نسبتی دارد. آیا یک چیز هستند یا دو ؟ آیا قابل جمعند یا نه؟ در این جا چهار نظر مهم وجود دارد که به طور کوتاه به آن ها اشاره می شود.

نظر اول- جدایی اخلاق از سیاست و قابل جمع نبودن در توجیه این عقیده گفته می شود: در اخلاق باید از حق پیروی کرد و در سیاست باید مصالح و منافع کشور و شهروندان رعایت شود. اخلاق از انسان می خواهد دروغ نگوید، ظلم نکند، فریب ندهد، رحیم و مهربان باشد اما لازمه سیاست، دروغ ، فریب ، نیرنگ، خشونت، بیدادگری و قدرت طلبی است، و این دو قابل جمع نیستند. سیاست مدار برای حفظ مقام خود به هیچ کس رحم نمی کند، حتی پدر با فرزند و برادر با برادر که گفته شده: الملک عقیم ، در پس هر اقدام سیاسی غالباً انبوهی از فضائل اخلاقی پایمال خواهد شد. بنابراین، انسان با تقوا و مقید به رعایت اخلاق باید از دخالت در سیاست جداً اجتناب کند.

نظر دوم- تبعیت اخلاق از سیاست. در توجیه این نظر گفته می شود: ارزش ها و ضد ارزش های اخلاقی امور اعتباری هستند، نه حقیقی . در خوبی یا بدی یک عمل باید به نتیجه آن نگریست، اگر انسان را در رسیدن به هدفل کمک می کند باید گفت خوب و ارزشمند است ، هر چه باشد . و اگر از رسیدن به هدف مانع می شود باید گفت بد است. بنابراین گفته می شود: هدف یک سیاست مدار حفظ قدرت و تامین مصالح و منافع شهروندان است، هر عملی که حاکمان را در رسیدن بدین هدف کمک می کند نه تنها مجاز بلکه یک امر اخلاقی و ارزشمند است، پس اخلاق همواره باید تابع سیاست باشد ، مارکسیست ها این عقیده را می پسندند و در عمل ملتزم بدان بوده و هستند .

نظر سوم- تفکیک اخلاق فردی و عقیدتی از اخلاق سیاسی و اجتماعی گفته اند اخلاق عقیدتی و فردی مطلق و التزام به آن وظیفه همگانی است، از عقیده نشات می گیرد و بر معیارهای اخلاقی سنجیده می شود. ولی اخلاق اجتماعی و سیاسی تابع مصالح و منافع ملی است و رعایت آن از وظایف و مسئولیت های حتمی حکمرانان و مسئولان سیاسی است . حتی اگر رعایت آن مستلزم ارتکاب اخلاق عقیدتی و فردی باشد. گفته اند: دروغ و فریب و خلف وعده کار زشتی است، همه باید از آن اجتناب کنند، شهروندان نباید این عمل زشت را انجام دهند ولی در صورتی که مصالح کشور اقتضا کند حاکمنان در ارتکاب این خلاف های اخلاقی مجاز هستند بلکه با توجه به مسئولیتی که دارند باید آن ها را انجام بدهند ، و گرنه به کشور و مردم خود خیانت کرده اند.

بررسی و نقد سه نظر مذکور فرصت بیشتری را می طلبد که فعلا در این اوراق کوتاه امکان پذیر نیست ، به همین جهت آنها را رها می کنیم و به ذکر نظر چهارم که مختار امام خمینی است می پردازیم.

نظر چهارم- وحدت اخلاق و سیاست . در این دیدگاه اخلاق و سیاست یک حقیقت هستند. هر دو در راه تامین سعادت انسان ها به کار گرفته می شوند و ناقض یکدیگر نیستند. اداره کشور و تامین نیازهای مردم خود یک امر اخلاقی و مهمترین وظیفه حاکمان سیاسی و دولتمردان است. چنان که نوع دوستی و خدمت به خلق و اهتمام به امور مردم و رعایت حقوق دیگران در حوزه اخلاق شخصی یک ارزش اخلاقی است، عین همین عمل در عرصه زندگی سیاسی و اجتماعی برای دولتمردان نیز یک ارزش اخلاقی و یک وظیفه وجدانی است . پس ارزش ها برای همه کس و همه جا ارزشمند هستند و ضد ارزش ها نیز همین گونه اند اگر صداقت و یک رنگی برای آحاد مردم یک ارزش اخلاقی است و باید بدان ملتزم باشند همین امر در عرصه سیاست مداری و حکمرانی نیز یک ارزش اخلاقی است و باید بدان پایبند باشند. اگر دروغگویی ، فریبکاری ، دورویی ، کتمان حقیقت ، و خودکامگی برای شهورندانی زشت و ضد ارزش است برای حاکمان و دولتمردان نیز قبیح و ضد ارزش هستند، ارزش ها و ضد ارزش های اخلاقی همگانی و عقلانی هستند، و دو سیستم اخلاقی نداریم. حاکمان نمی توانند در عرصه سیاست خود را به دروغگویی ، فریبکاری ، پنهان کاری ، و خودکامگی مجاز بدانند و در عصه اجتماع از شهروندان انتظار صداقت ، درستکاری ، واقع گویی داشته باشند. که الناس علی دین ملوکهم ، اخلاق بهترین پشتوانه حکومت و تقیید به آن مهمترین ضامن اجرای قوانین کشور است. به زور تنها نمی توان جامعه را به خوبی اداره کرد ، باید قوانین اجتماعی درونی شوند و این امر مهم و حیاتی جز با نشر و ترویج اخلاقیات و التزام عملی مسئولان نظام ، در رده های مختلف امکان پذیر نیست.

بنابراین ، جدا کردن سیاست از اخلاق یک اشتباه است و ما دو گونه اخلاق نداریم.

شمااگر به کتب اخلاق مانند اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیر الدین طوسی ، تهذیب الاخلاق نوشته احمد بن محمد بن یعقوب رازی، کیمیای سعادت نوشته محمد غزالی ، جامع السعادات نوشته محمد مهدی نراقی ، مراجعه کنید،می بینید که سیاست را به عنوان بخشی از اخلاق مطرح ساخته اند.

امام خمینی نیز به وحدت سیاست و اخلاق و عدم انفکاک آن ها عقیده داشت. او یک استاد علم اخلاق بود، اخلاق تدریس می کر و کتاب اخلاق می نوشت و خود نیز ملتزم به رعایت اخلاق بود. احساس وظیفه شرعی و اخلاقی بود که او را وارد صحنه سیاست کرد. بعد از پیروزی انقلاق در سخنرانی ها و ملاقات های خود همواره از مسائل اخلاقی سخن می گفت. عقیده داشت ترویج و گسترش اخلاق نیک و مبارزه جدی با مفاسد اخلای باید جزء برنامه های رسمی حکومت اسلامی باشد. بارها به مسئولان نظام تذکر می داد که باید در عمل ملتزم به رعایت اخلاق نیک و اجتناب از اخلاق زشت باشند تا مردم عادی از آنان الگو بگیرند.

در یکی از سخنرانی هایشا فرمود: اسلام احکام اخلاقیش هم سیاسی است . همین حکمی که در قرآن هست که مومنین برادر هستند این یک حکم اخلاقی است ، یک حکم اجتماعی است ، یک حکم سیاسی است .» صحیفه امام ، ج 13 ، ص 130.

در جای دیگر فرمود: « شما با رفتار اسلامی و یا حفظ نهضت و با پیشبرد نهضت و توجه به این که خدای تبارک و تعالی ما را تإیید می کند یا رفتار و اخلاق اسلامی این قدرتی را که شما را به پیروزی رسانده است حفظ کنید.» صحفیه امام ، ج 13، ص 142.

امام با توجه به وحدت سیاسی و اخلاق برای ادامه نهضت و موفقیت در اداره کشوربارها وبارها مسئولان سیاسی ، اجتماعی کشور را در رده های مختلف مورد خطاب قرار داده و با توصیه های اخلاقی مناسب و رهنمود های لازم يا در اختیارشان قرار می داد. اگر توصیه های ارزشمند او جمع آوری شود می تواند به عنوان اخلاق کارگزاران مورد استفاده قرار گیرد. ما در این جا به عنوان نمونه به دو موضوع مهم اشاره می کنیم.

اول صداقت: امام کارگزاران نظام را در رده های مختلف ، خدمت گزاران مردم می دانست، از اموال عمومی ارتزاق می کنند باید در خدمت مردم باشند. باید با مردم صادقانه برخورد کنند و رو راست باشند. آن گونه که هستند همان گونه خود را نشان بدهند. از فریبکاری و وعده های توخالی جداً اجتناب کنند. اگر جایی اشتباه یا کوتاهی داشتند، به جای پرده پوشی و توجیهات غلط شجاعانه به اشتباه خود اعتراف کنند و در صدد جبران برآیند، و اگر در انجام وظائف احساس ناتوانی کردند صادقانه استعفا دهند و پست خود را به دیگری بسپارند. در این رابطه امام سخنان فراوانی دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود.

در جایی فرمود: « پس اگر قبلا ً اشتباه کرده باشیم صریحاً باید بگوییم: اشتباه نموده ایم. و عدول در بین فقهاء از فتوایی به فتوای دیگر درست همین معنا را دارد. فقهای شورای نگهبان و اعضای شورای عالی قضایی هم باید این طور باشند، اگر در مساله ای اشتباه کردند صریحا بگویند اشتباه کردیم و حرف خود را پس بگیرند. ما که معصوم نیستیم . پیش از انقلاب من خیال می کردم وقتی انقلاب پیروز شد افراد صالحی هستند که کارها را طبق اسلام عملی می کنند، بعد دیدم خیر اکثرا آن ها افراد ناصالحی بودند و دیدم حرفی که زده ام درست نبوده است، امدم صریحاً اعلام کردم من اشتباه کرده ام.» صحیفه امام ، ج 18 ، ص 241.

در جای دیگر فرموده: اگر یک چیزی را دیدید که واقعاً خلاف کردید اعتراف کنید ، این اعتراف شما را در نظر ملت ها بزرگ می کند، نه این که اعتراف به خطا شما را کوچک می کند، پایبند بودن به خطا انسان را خیلی منحط می کند.» صحیفه امام، ج 14، ص 93.

در جای دیگر فرموده: « ای متصدیان و دولتمردان، از رده به اصطلاح بالا تا پایین به هوش باشد که در دو راهی سعادت و شقاوت قرار دارید، طریق اعوجاجی ، شیطان است و طریق مستقیم ، الله تبارک و تعالی . توجه کنید و بسیار توجه ، که همه و همه در محضر مبارک حق هستید. و اعمال قلبیه و قالبیه و خاطرات روحیه و لغزش های عملیه هم در حضور اوست، اگر به واسطه سوء مدیریت و ضعف فکر و عمل شما به اسلام و مسلمین ضرری و خللی واقع شود و خود می دانید و به تصدی ادامه می دهید مرتكب گناه عظیمی و کبیره مهلکی شده اید، که عذاب بزرگ دامنگیرتان خواهد شد، هر یک در هر مقام احساس ضعف در خود می کند، چه ضعف مدیریت و چه ضعف اراده از مقاومت در راه هواهای نفسانی ، بدون جوسازی ، دلاورانه و با سرافرازی نزد صالحانی از مقام خود استعفا کند که این ، عمل صالح و عبادت است.» صحیفه امام ، ج 19، ص 157.

دوم انتقاد پذیری- انتقاد در فرهنگ اسلام یک ارزش و گاهی یک تکلیف است ، امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: « بهترین برادران من کسی است که تذکر عیوبم را به من هدیه کند.» میزان الحکمه ، ج 3 ، ص 2207.

انتقاد سازده به انسان کمک می کند تا عیوب خود را بر طرف سازد، اگر طالب کمال هستیم باید ازا نتقاد استقبال کنیم و از ان پند بگیریم . ولی در عرف ما انتقاد کار زشتی به شمار می رود، می کوشیم از کسی مخصوصا قدرتمندان انتقاد نکنیم مبادا رنجیده خاطر گردد و منافعمان در خطر قرار گیرد. دوست نداریم کسی از ما انتقاد کند و اگر کسی عیوب و نواقص ما را تذکر داد ، به جای تشکر ، می رنجیم و او را قدر ناشناس، حسود، بی ادب ، دشمن، به حساب می آوریم. با این که انتقاد در عرصه سیاست یک امر ضروری است. و بهترین وسیله است برای شناخت نقاط ضعف و منفی و اصلاح آنها ولی متاسفانه شخصیت های سیاسی و اجتماعی و مسئولان سازمان ها و نهادها جدا" از آن گریزانند، و این عمل مفید و سازنده را حمله به شخصت خود به حساب می آورند و در صدد انتقام بر می آیند. این اشتباه بزرگی است که امام خمینی همواره بدان اشاره می کرد. در جایی فرموده: « هیچ کس و هیچ دستگاهی و هیچ فردی نمی تواند ادعا کند که من نقص، هیچ ندارم، اگر کسی ادعا کرد این را این بزرگترین نقصش همین ادعاست. کسی نيست که بتواند بگوید که من بی عیب هستم، بی عیب ما نداریم در دنیا، و ما باید همیشه توجهمان به آن عیوب خودمان باشد.ـ» صحیفه امام ، ج 17، ص 246.

در جای دیگر فرمود: « انسان اگر بخواهد برای خدا کار بکند و به مقام انسانیت برسد باید همیشه دنبال این باشد که ببیند که چه عیبی دارد برای این که دنبال این که چه عیبی دارد می شود که انسان درصدد رفع او برآید . و دنبال این که چه حسنی دارد پرده می شود در چشم انسان و نمی تواند عیوب خودش را ببیند.» صحیفه امام ، ج 17، ص 246.

امام خمینی بر این باور بود که مردم حق انتقاد دارند و باید در مواقع لازم از مسئولان انتقاد کنند و تذکر بدهند تا اگر اشتباه دارند در صدد اصلاح خود برآیند، مسئولان و کارگزاران نیز باید انتقاد پذیر باشند.

در جایی فرمود: انتقاد باید بشود ، تا انتقاد نشود اصلاح نمی شود یک جامعه، عیب هم در همین جا هست. سر تا پای انسان عیب است و باید این عیب ها را گفت، انتقادات را کرد ، برای این که اصلاح بشود جامعه.» صحیفه امام ، ج 14 ، ص 401.

در جای دیگر فرمود: « اگرمن یک خلافی کردم همه تان هجوم آورید که چرا این کار را می کنی من بر جایم می نشینم همه تان مسئولید همه مان مسئولیم.» صحیفه امام ، ج 8، ص 512.

از این سخنان امام و ده ها نمونه دیگر چند مطلب مهم و آموزده استفاده می شود:

1- بهترین سیاست و موفق ترین شیوه اداره کشور برخورد صادقانه و شفاف با مردم است . مسئولان و کارگزاران نظام وظیفه دارند در سخنرانی ها، گزارش ها،ارائه آمار، مقدار موفقیت ها و ضعفها، مشکلات و راه حل ها، درآمدهای دولت و مصارف ، بدون پنهان کاری و مصلحت اندیشی ، شهروندان را در جریان امور قرار دهند و از آنان استمداد جویند.

2_ انتقاد پذیری مسئولان نظام بهترین شیوه کشور داری و مردم سالاری دینی است.

3_ مسئولان و کارگزاران نظام چون خدمتگزار مردم هستند، و مانند سایر انسان ها از خطا و اشتباه معصوم نیستند، باید خود را برای انتقادات آماده سازند، نه تنها از انتقاد نرنجند بلکه انتقاد و انتقاد کننده را با آغوش باز بپذیرند ف به سخن بیا نوشته او خوب توجه کنند، اگر صحیح بود صادقانه آن را بپذیرند و از وجیهات غلط و اشتباه کاری جدا اجتناب نمایند و اگر صحیح نبود مودبانه او را به اشتباهش آگاه سازند.

4_ مردم وظیفه دارند مراقب کردار و رفتار کارگزاران خود باشند. از افراد مخلص و خدمتگزار ، وظیفه شناس ، کاردان و دلسوز تقدير و تشکر نمایند . و اگر خطا یا اشتباهی را از بعض کارگزران مشاهده کردند مودبانه و بدون جو سازی به او تذکر دهند، و چنان چه در خلاف کاری خود اصرار می ورزند، مراتب را به مسئولان مربوطه گزارش دهند و تا حصول نتیجه در پی گیری آن جدی باشند ولی به هر حال انتقاد ها باید خیرخواهانه و دلسوزانه و مودبانه، آگاهانه و حساب شده باشد ، نه مغرضانه و بی ادبانه. هم شهروندان و هم کارگزاران باید تقوا و ادب اسلامی را رعایت کنند.