عصمت امام و حدود آن
یکى از صفات ممتاز امام عصمت است. عصمت یعنى محفوظ بودن.
به کسى معصوم گفته مىشود که از خطا و اشتباه و فراموشى و گناه کاملًا مصونیت دارد. به همان دلیل که پیامبر باید معصوم باشد امام باید معصوم باشد، چون جانشین پیامبر و تداوم دهنده راه اوست.
جانشین پیامبر اگر معصوم نباشد بقاى احکام و قوانین واقعى شریعت که براى هدایت مردم نازل شده ضامن معتبرى ندارد و الطاف الهى به اکمال و اتمام نخواهد رسید. جنبههاى مختلف عصمت را در امور زیر مىتوان خلاصه کرد:
1. در عقاید او باطل و خرافات وجود ندارد.
2. در فهم و درک حقایق و مسائل دینى خطا و اشتباه ندارد.
3. در ضبط و نگهدارى و حفظ علوم و معارف و احکام و قوانین دین اشتباه و فراموشى و خطا ندارد.
4. در ابلاغ علوم و معارف و احکام دین به مردم مرتکب خطا و اشتباه نمىشود.
5. مرتکب کار حرام و خلاف شرع نمىشود.
رمز عصمت
عصمت پیامبر و امام بدین معنا نیست که عوامل معصیت در وجودشان نیست و قدرت ارتکاب گناه ندارند. یا این که اگر قصد معصیت کردند خداى متعال به طور مستقیم یا به وسیله فرشتهها از آنان سلب اختیار مىکند، بلکه معصومان نیز مانند سایر مردم داراى غریزه شهوت و غضب مىباشند و مىتوانند کارهاى زشت را انجام دهند ولى در عین حال از گناه اجتناب مىورزند. رمز عصمت آنان در دو چیز است: یکى ایمان و یقین قوى به خداى متعال، جهان آخرت، بهشت و دوزخ، حساب و کتاب و جزاى اعمال، دیگرى شهود باطنى به آثار و عواقب کارهاى زشت. رمز عصمت آنان در همین شهود باطنى و نفسانى است که از جانب خداى متعال به آنان عطا شده است.
رمز عصمت معصومان در مصونیت از خطا و اشتباه و فراموشى نیز در نوع علم آنان است. علوم آنان به حقایق دین، علم حضورى و شهودى است که از باطن ذاتشان سرچشمه مىگیرد. آن ذوات مقدس، علم به صراط مستقیم انسانیت و منابع احکام و قوانین شریعت را در باطن ذاتشان دارند و با چشم باطن مشاهده مىکنند و غفلت و فراموشى در آن راه ندارد، به علاوه ساختمان جسمانى و مغز و اعصاب آنان به گونهاى آفریده شده که مىتوانند مشاهدات حضورى خود را بدون کم و زیاد در قالب کلمات و جملهها در آورند و به مردم ابلاغ نمایند. این هم یکى از الطاف الهى و تأییدات و تسدیدات ربانى است.
عصمت در احادیث
مهمترین دلیل عصمت امام، همان دلیل عقلى است که قبلًا بدان اشاره شد، به علاوه خود ائمه معصومین علیهم السلام در احادیث فراوان عصمت را از صفات ممتاز امام دانستهاند؛ به عنوان نمونه، امام رضا علیه السلام فرمود: امام از گناه پاک و از عیوب منزّه است. داراى علم مخصوص و با نشانه عقل و بردبارى موصوف مىباشد. نظام دین و عزت مسلمانان و خشم منافقان و هلاکت کافران مىباشد. «1»
در جاى دیگر همین حدیث فرمود: هنگامى که خداى سبحان بندهاش را براى امور بندگان برگزید سینهاش را براى انجام این مسئولیت باز مىکند، و چشمههاى حکمت را در قلبش جارى مىسازد، علوم لازم را همواره به او الهام مىکند، بعد از آن از پاسخ دادن به هیچ سؤالى عاجز نیست و در گفتن حق ناتوان نخواهد بود. پس او از گناه معصوم و همواره مورد تأیید و توفیق و تسدید الهى قرار مىگیرد و از خطا و لغزش در امان خواهد بود. خدا این ویژگىها را به او داده تا حجت بر بندگان و شاهد بر خلق باشد. این فضل الهى است که به هر کس خواست عطا مىکند. و خدا داراى فضلى عظیم است. «2»
امام صادق علیه السلام در توصیف امام فرمود: امام گزیدهاى است از عترت حضرت محمد صلى الله علیه و آله که همواره در منظر خداى متعال و مورد عنایت اوست.
وى را به پوشش خود حفظ مىکند، دامهاى شیطان و سپاهیانش از او طرد مىشود، تهمتهاى بد از او دفع مىشود، از آفتها منزّه و محجوب است، از لغزشها معصوم و از همه زشتىها محفوظ است. «3»
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بزرگترین حد ولایت امامِ واجب الاطاعة این است که عصمت او از خطا و لغزش و خلاف عمدى، و ارتکاب گناهان کبیره و صغیره، دانسته شود. لغزش و خطا نداشته باشد. به کارهاى خلاف دین نمىپردازد. و اهل لهو و لعب و عیاشى نیست. «4»
(1). اصول کافى، ج 1، ص 200: عن الرضا علیه السلام (فى حدیث) قال: الإمام المطهّر من الذنوب و المبرّى من العیوب، المخصوص بالعلم الموسوم بالعلم، نظام الدین و عزّ المسلمین و غیظ المنافقین و بوار الکافرین.
(2). همان، ص 202: همان حدیث قال: و إنّ العبد إذا اختاره اللّه عزّوجلّ لأمور عباده شرح صدره لذلک و أودع قلبه ینابیع الحکمة، و ألهمه العلم إلهاماً فلم یع بعده بجواب، و لا تحیّر فیه عن الصواب، فهو معصوم مؤیّد موفّق مسدّد قد أمن من الخطایا و الزلل و العثار، یخصّه اللّه بذلک لیکون حجّته لعباده و شاهده علیّ خلقه و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء و اللّه ذوالفضل العظیم.
(3). همان، ص 204: عن أبی عبداللّه علیه السلام (فی حدیث) قال: و صفوة من عترت محمد صلى الله علیه و آله لمیزل مرعیاً بعین اللّه یحفظه و یکلؤه بستره مطروداً عنه حبائل إبلیس و جنوده، مصرفاً عنه قوارف السؤء مبرّأ من المعاهات، محجوباً عن الآفات، معصوناً من الزلّات، مصوماً عن الفواحش کلّها.
(4). بحارالانوار، ج 68، ص 389: عن أمیرالمؤمنین علیه السلام (فی حدیث) قال: و کبار حدود ولایة الإمام المفروض الطاعة أن یعلم أنّه معصوم من الخطاء و الزلل و العمد، و من الذنوب کلّها صغیرها وکبیرها، لایزل و لا یخطأ و لا یلهو بشیء من الأمور الموبقة للدین و لا بشیء من الملاهی.